Ludwik Grzebień SJ
450-lecie przybycia jezuitów do Polski
Rok 1564 był dla Kościoła katolickiego w Polsce wyjątkowy. 7 sierpnia 1564 roku król Zygmunt August, z rąk nuncjusza Jana Franciszka Commendone, przyjął w Parczewie księgę ustaw Soboru Trydenckiego. Tego samego roku Piotr Skarga, czołowy działacz katolicki, przyjął święcenia kapłańskie. Zaś w uroczystość Wszystkich Świętych, 1 listopada 1564 roku, pierwszych sześciu jezuitów przybyło na ziemie polskie do Lidzbarka Warmińskiego, by na wezwanie biskupa Stanisława Hozjusza rozpocząć swą apostolską działalność.
To biskup warmiński, a potem kardynał Stanisław Hozjusz miał odegrać w dziejach Kościoła katolickiego w Polsce wyjątkową rolę. W wielu swoich dziełach teologicznych bronił dogmatów katolickich i stanął na czele ruchu odnowy religijnej. Jako uczestnik Soboru Trydenckiego, widząc ważną rolę religijną jezuitów na Zachodzie, podjął wysiłki, by sprowadzić ich do swego kraju. Jego marzenia stały się rzeczywistością w 1564 roku.
Misja pierwszych jezuitów w Polsce
Sytuacja dla Kościoła katolickiego w Polsce zaczęła układać się więc pomyślnie. Podstawowym zadaniem jezuitów było skorzystanie ze sprzyjających okoliczności, by ostatecznie przeważyć szalę na korzyść katolicyzmu. Tak też się stało.
Od przybywających w 1564 roku do Polski jezuitów bp Hozjusz oczekiwał przede wszystkim ożywienia życia sakramentalnego wśród wiernych, a więc regularnych Mszy świętych, nauczania katechizmu, głoszenia kazań i słuchania spowiedzi. Jezuici mieli też założyć w Braniewie własne szkoły humanistyczne, które wstrzymałyby masowy wyjazd polskiej młodzieży do szkół protestanckich w Niemczech, otworzyć dla młodzieży świeckiej bursy, a dla wychowania duchowieństwa – pierwsze w Polsce seminaria duchowne, zgodnie z dyrektywami Soboru Trydenckiego.
Jezuici sprostali tym zadaniom w dużej mierze dzięki aktywności ks. Piotra Skargi, który zdaniem historyków już w 1564 roku czynił pierwsze starania w celu przyłączenia się do Towarzystwa Jezusowego. Kościoły jezuickie z wystawnymi nabożeństwami przyciągały szlachtę i mieszczaństwo, dawały możliwość częstej spowiedzi i Komunii świętej. Pierwsi jezuici zasłynęli też jako misjonarze, którzy nie tylko głosili kazania we własnych kościołach, lecz także udawali się na misje do miast innowierczych.
Jezuici założyli w 1565 roku swoje szkoły w Braniewie, a następnie w kilku innych miastach Polski. Ich szkoły odegrały dużą rolę w wychowaniu młodzieży szlacheckiej i mieszczańskiej, osłabiając kontakty naukowe z protestanckimi ośrodkami na Zachodzie. Pod koniec XVI wieku Polska i Litwa posiadały wystarczającą sieć szkół katolickich, do których masowo uczęszczała młodzież szlachecka i mieszczańska. Szczególną rolę odegrała na Litwie Akademia Wileńska, powołana przez króla Stefana Batorego w 1579 roku. Była ona jedyną wyższą uczelnią na Litwie, najdalej wysuniętą na wschód Europy uczelnią katolicką, która oddziaływała na całe Księstwo Moskiewskie, a także przyczyniła się do rekatolicyzacji Litwy, Łotwy, a nawet Prus. W początkach XVII wieku kryzys religijny w Polsce został więc w dużym stopniu przezwyciężony.
Jezuici zorganizowali też pierwsze seminaria duchowne w Braniewie, Poznaniu i Pułtusku. Dostarczyły one Kościołowi gorliwych duszpasterzy i stały się wzorem dla seminariów w wielu innych ośrodkach.
Innowiercy – schyłek protestantyzmu w Polsce
W połowie XVI wieku na terenie Polski i Litwy tylko Mazowsze (centrum Polski) trwało wiernie przy Kościele katolickim. Najsilniej zakorzenił się w Polsce luteranizm, zwłaszcza w miastach pruskich, znajdując odpowiedni grunt w niemieckim mieszczaństwie. Gdańsk, Toruń i Elbląg przyjęły wyznanie augsburskie. Najważniejsze miasto biskupstwa warmińskiego – Braniewo, zamieszkane w większości przez ludność niemiecką, przeżyło także wstrząs reformacyjny. Podobnie było w Wielkopolsce, gdzie magnateria i szlachta przyjęły protestantyzm i swoje dzieci wysyłały do szkół innowierczych w Niemczech.
Nauka Jana Kalwina przyciągnęła rzesze szlachty polskiej, szczególnie w Małopolsce i na Litwie. Kalwinizm polski znajdował się jednak w roku 1564 w przededniu rozłamu. Rozsadzały go od wewnątrz spory doktrynalne. Włoscy antytrynitarze musieli opuścić Polskę na skutek edyktu banicyjnego. Ich polscy współwyznawcy doprowadzili do rozbicia kalwinizmu na ortodoksyjny „kościół większy” i ariański „kościół mniejszy”, czyli Braci Polskich. Zamęt doktrynalny, brak stabilizacji w zasadach wyznaniowych, obniżenie autorytetu dotychczasowych przywódców religijnych zniechęcały powoli do kalwinizmu najpierw jednostki, a potem masy szlacheckie.
Jezuici mieli za zadanie ukazać chwiejącej się w kalwinizmie szlachcie, która tęskniła za autorytetem i stabilizacją w sprawach wiary, prawdziwe oblicze Kościoła katolickiego. Lud nie porzucił bowiem wiary ojców. Nową wiarę uważał za sprawę pana – dziedzica, a nie własną. Trzeba było te masy jedynie oświecić i w wierze umocnić. W rekatolicyzacji ziem polskich najważniejszą rolę spełnili więc jezuici poprzez ożywienie życia sakramentalnego wiernych, a następnie przez powszechnie dostępną literaturę religijną w języku narodowym.
Języki narodowe
Jezuici mają szczególne zasługi jako inicjatorzy tworzenia literatury religijnej w języku narodowym, dostępnym dla wszystkich warstw społecznych. Widząc skuteczność działania obozu reformacji, postanowili zastosować podobne środki. Jak protestanci tworzyli kulturę narodową poprzez rozwijanie szkolnictwa humanistycznego, pielęgnowanie języka narodowego, w którym ukazywały się masowe nakłady katechizmu, Biblii i Postylli, wreszcie przez działalność kaznodziejską. W tych działaniach górowali nad protestantami wewnętrznym wyrobieniem, organizacją, dyscypliną i niezależnością materialną. Kluczem do zrozumienia działalności zakonu jako całości i poszczególnych jego członków była decyzja powzięta najpierw przez św. Ignacego, a potem zasada sformułowana w Konstytucjach i przemyślana przez każdego jezuitę w Ćwiczeniach duchownych: „Wielce służyć Bogu z czystej miłości, pod sztandarem krzyża, w Kościele, przez wspomaganie dusz – a to wszystko dla większej chwały Bożej”[1].
Już pierwsi jezuici w Polsce postanowili przygotować i wydrukować dla wiernych w języku narodowym podstawowe katechizmy katolickie. ObokKatechizmu Trydenckiego wydawali masowo małe katechizmy Jakuba Ledesmy, Piotra Kanizjusza, a później również Roberta Bellarmina we wszystkich nadbałtyckich językach: litewskim, ruskim, łotewskim, szwedzkim i niemieckim. W niektórych krajach te małe katechizmy stanowiły dopiero zaczątek literatury w językach narodowych i z tej racji są do dziś odkrywane, badane i cenione. Przekładu Biblii na język ojczysty podjął się w Polsce ojciec Jakub Wujek, który przygotował doskonałe tłumaczenie polskie Pisma Świętego. Ukazało się ono w całości w 1599 roku i było używane w kościołach polskich do XX wieku. Postylle i zbiory kazań wydawali w XVI wieku Jakub Wujek i Piotr Skarga, a stanowiły one dla polskiego duchowieństwa doskonałe wzory nauczania wiernych z ambony. W końcu ks. Skarga wydał Żywoty świętych Starego i Nowego Zakonu (Wilnae 1579), najbardziej popularną literaturę religijną w Polsce do XIX wieku. Złoty wiek literatury polskiej, przypadający na drugą połowę XVI wieku, był więc dużą zasługą jezuitów.
Katolickie państwo
Siłę państwa jezuici upatrywali w jedności wiary. W chwili ich przybycia do Polski rządził wprawdzie katolicki król Zygmunt August, ale w wierze był niekiedy chwiejny i czynił ustępstwa dla innowierstwa. Po nim nastał krótki okres panowania króla francuskiego Henryka Walezego, który w 1574 roku uciekł z kraju. Nastał czas niepewności, przedłużający się okres bezkrólewia. Litwa opowiedziała się wówczas za cesarzem Maksymilianem z dynastii Habsburgów przeciwko Stefanowi Batoremu, którego popierała Korona, czyli Polska. Ostatecznie 14 grudnia 1575 roku na króla wybrano Stefana Batorego, a ks. Skarga należał do pierwszych jezuitów wyrażających swą radość z tego wyboru. Ks. Skarga liczył na Batorego przede wszystkim w religijnym odrodzeniu Litwy. Niewątpliwie król Stefan z całym zapałem oddał się rekatolicyzacji ziem wschodnich (Litwa, Białoruś), a także krajów nadbałtyckich (Prusy, Łotwa, Estonia). Następca Stefana Zygmunt III Waza poprzez swoje długie panowanie pozwolił na ugruntowanie się reform katolickich zapoczątkowanych przez Batorego i ks. Skargę.
Ważnym tematem, wokół którego toczyły się w XVI wieku spory na terenie Polski, był stosunek państwa do Kościoła katolickiego. Czołową postacią na tym polu był znów ks. Piotr Skarga. W swoich kazaniach wysuwał on postulat odbudowy dwóch zasadniczych źródeł potęgi państwa: niepodzielności władzy monarchy w sprawach świeckich i wyłączności Kościoła katolickiego w kwestiach wiary. Jako kaznodzieja królewski wygłaszał kazania podczas osiemnastu sejmów i w wielu z nich poruszał ten problem, należąc do najbardziej wpływowych osób w Polsce.
Rekatolicyzacja Prus i krajów nadbałtyckich
Ośrodkiem działalności jezuitów stało się początkowo Braniewo (Brunsberg) ze szkołami humanistycznymi (zwanymi też Akademią Braniewską), seminarium diecezjalnym i papieskim oraz grupą misjonarzy wędrujących po miastach innowierczych. Na Litwie rekatolicyzacji oddany był najpierw ks. Stanisław Warszewicki, a potem ks. Piotr Skarga. W swojej pracy kaznodziejskiej w Wilnie ks. Skarga rozwijał najczęściej trzy tematy: postawa katolicka wobec innowierców, kult Eucharystii i unia Kościoła wschodniego z Rzymem. W ten sposób poruszył wszystkie zasadnicze kwestie religijne na Litwie. Zmobilizował do działania najaktywniejsze jednostki, zakładając Bractwo Bożego Ciała i Bractwo Miłosierdzia, które czerpały siły duchowe z Eucharystii.
Na Litwie losy Kościoła zawisły w dużym stopniu od rodu Radziwiłłów, przywódców i opiekunów kalwinistów. Wysiłek zjednania ich dla Kościoła katolickiego podjął najpierw ks. Stanisław Warszewicki, a wsparł je ks. Piotr Skarga. W czerwcu 1573 roku pierwsi Radziwiłłowie i kilku ich dworzan złożyło wyznanie wiary. W Wielki Czwartek, 31 marca 1575 roku, wszyscy czterej synowie Mikołaja Radziwiłła Czarnego przystąpili do Komunii świętej. Wywołało to ogromne wrażenie na Litwie, zwłaszcza wśród młodzieży kalwińskiej. Gdy Jerzy Radziwiłł otrzymał zatwierdzenie Stolicy Apostolskiej na biskupa koadiutora wileńskiego z prawem następstwa, ks. Warszewicki i ks. Skarga dokładali wszelkich starań, by przygotować go rzetelnie do tego odpowiedzialnego urzędu. Śladami Radziwiłłów poszły inne wpływowe rody litewskie.
Na terenie Litwy działali dwaj wybitni kalwiniści: Andrzej Wolan, pisarz, sekretarz królewski, oraz uczony Szymon Budny, którzy drukowali swoje dzieła na zamku łoskim Jana Kiszki. Ks. Skarga prowadził prywatną korespondencję z Wolanem i chciał go dyskretnie zjednać dla Kościoła katolickiego, ale ten odpowiedział jezuicie publicznie. Odtąd przez wiele lat trwała na Litwie polemika religijna, która umocniła katolików.
Do rekatolicyzacji krajów nadbałtyckich przyczyniły się głównie seminaria papieskie otworzone w Braniewie, Wilnie i Dorpacie, a przeznaczone głównie dla Moskali i Rusinów, ale też dla młodzieży innych narodowości: Szwedów, Finlandczyków, Duńczyków, Anglików, Prusaków, Niemców. Przygotowywały one kapłanów i osoby świeckie do reformy katolickiej w miejscowych językach nadbałtyckich. Wychowankowie seminariów dokonali też tłumaczeń Małego katechizmu na lokalne języki. Seminaria papieskie spełniły w procesie rekatolicyzacji krajów nadbałtyckich niezwykle ważną rolę.
W literaturze polskiej często przytacza się porównanie działalności ks. Piotra Skargi na terenie Polski i Litwy do działalności św. Piotra Kanizjusza na terenie krajów germańskich, gdzie prowadził on reformę katolicką po Soborze Trydenckim. Porównanie jest słuszne, gdyż oprócz osobistych związków św. Piotra Kanizego z Polską i ks. Skargą, łączyły ich wspólne cele i metody apostolskiego działania.
Unia kościelna
W Wilnie ks. Piotr Skarga, prowadząc polemiki z innowiercami, poświęcał wiele uwagi Kościołowi prawosławnemu i w kazaniach swoich nawoływał do jedności Kościołów. Owocem tych kazań było dzieło O jedności Kościoła Bożego pod iednym pasterzem (Vilnae 1577), w którym usilnie nawoływał do jedności Kościoła prawosławnego z Kościołem katolickim, ale z zachowaniem niektórych własnych obrządków. Dzieło kładło nacisk na prymat papieża, naukę o Kościele i genezę rozłamu. Było pierwszą w ogóle książką o unii skierowaną do Rusinów. Okazało się bardzo aktualne, w tym samym roku powstało bowiem Kolegium Greckie w Rzymie i wyszło propagandowe dzieło o unii florenckiej z 1439 roku.
Ks. Piotr Skarga również później był wielkim orędownikiem unii kościelnej, propagował ją w kazaniach i pismach, brał udział w przygotowaniach do Synodu Brzeskiego w 1596 roku i podczas jego obrad wystąpił w otoczeniu biskupa Bernarda Maciejowskiego. Opis jego przebiegu ogłosił w dziele Synod Brzeski i jego obrona, zawierającym gorącą pochwałę unii. Wyszło ono anonimowo w 1597 roku w Krakowie w języku polskim i tegoż samego roku w Wilnie w przekładzie unickiego biskupa włodzimierskiego Hipacego Pocieja (Opisanie i oborona sobora ruskogo Berestejskogo w roku 1596). Odtąd ks. Skarga uważany jest za głównego patrona pojednania Kościoła zachodniego i wschodniego.
Dzieła miłosierdzia chrześcijańskiego
W XVI wieku rodziły się w Polsce pierwsze zorganizowane formy opieki nad ubogimi i chorymi. W parafiach powstawały w okresie odrodzenia „szpitale”, czyli domy dla osób samotnych i starców. Przy szkołach jezuici organizowali bursy ubogich, w których młodzież z małych miasteczek i wsi mogła mieszkać, żywić się i uczyć w szkołach publicznych, a dodatkowo poprzez naukę muzyki i gry na różnych instrumentach uświetniać uroczystości kościelne i szkolne. Nową i najbardziej trwałą formę opieki nad ubogimi w Polsce wprowadził jednak dopiero ks. Piotr Skarga, który podczas pobytu w Rzymie poznał włoskie instytucje charytatywne i doświadczenia włoskie oraz hiszpańskie w dziedzinie dobroczynności dostosował do warunków polskich.
Pierwsze dzieła charytatywne zorganizował już w Wilnie w 1573 roku, ale dopiero w Krakowie przy kościele św. Barbary w 1584 roku nadał im formy instytucji, tworząc Bractwo Miłosierdzia Bogarodzice. Najważniejszym jego celem było udzielanie z jałmużny i wspólnych składek materialnej pomocy ubogim. Z czasem bractwo obejmowało coraz to nowe kierunki zainteresowań i otrzymywało hojne fundacje na określone cele dobroczynne, jak pożyczanie bezprocentowe, posagi dla ubogich dziewcząt, pomoc dla podrzutków i uczniów w rzemiośle itd.
W ten sposób w ramach Bractwa Miłosierdzia zrodziły się specjalne instytucje jak Bank Pobożnych w 1587 roku, który udzielał bezprocentowych pożyczek, Skrzynka św. Mikołaja w roku 1588, która udzielała zapomogi na posagi dla ubogich dziewcząt, oraz w 1592 roku Bractwo Betanii św. Łazarza dla zabezpieczenia godziwych pogrzebów podczas wielkiej zarazy w Krakowie. Ks. Skarga założył podobne instytucje również w innych miastach Polski, a bractwo w Krakowie było aktywne do XX wieku.
Sprowadzenie jezuitów do Polski w 1564 roku zapisało się więc w dziejach Kościoła i państwa polskiego nie jako jednostkowe wydarzenie historyczne, ale jako początek i zapowiedź przemian społecznych i religijnych, owocujących przez następne stulecia.
***
Ludwik Grzebień SJ (ur. 1939), historyk Kościoła, rektor Wyższej Szkoły Filozoficzno-Pedagogicznej „Ignatianum” w Krakowie (2004-2010). Opublikował między innymi: Organizacja bibliotek jezuickich w Polsce od XVI do XVIII w.;Encyklopedia wiedzy o jezuitach na ziemiach Polski i Litwy, 1564-1995.
Por. Formuła Instytutu Towarzystwa Jezusowego, 1, [w:] Konstytucje Towarzystwa Jezusowego wraz z przypisami Kongregacji Generalnej XXXIV oraz Normy uzupełniające zatwierdzone przez tę samą Kongregację, Kraków – Warszawa 2006, s. 29.